BIBLIA Y EVANGELIZACIÓN; Presencia en el Virreinato del Perú

De Dicionário de História Cultural de la Iglesía en América Latina
Ir a la navegaciónIr a la búsqueda

INTRODUCCIÓN

La temática sobre la presencia de la Biblia en la historia del Virreinato del Perú, en sus variados aspectos: culturales en general, evangelización, tradiciones populares y religiosas, etc., cuenta con escasísima bibliografía. Sin embargo las fuentes que documentan su presencia a través del arte, las crónicas, las costumbres como el jurar ante la Biblia son continuas y abundantes.

Si el Perú ofrece en la actualidad un patrimonio espiritual tan cualificado sin duda que lo debe en buena parte a beber del pozo de la Biblia.[1]Desde leyendas como la de la mujer convertida en piedra que tanto recuerda al relato bíblico de la mujer de Lot,[2]hasta la omnipresente manifestación de la cruz en todo el territorio del antiguo Virreinato; desde el hecho de la denominación de tantos accidentes geográficos, ciudades, distritos y los mismos nombres de personas, hasta instituciones culturales: colegios, universidades como la Universidad San Pablo o Santa María, reflejan que los países nacidos del antiguo Virreinato del Perú han sido forjados por la cultura surgida de la Biblia.

ARCHIVOS Y BIBLIOTECAS CON BIBLIAS EN EL PERÚ

Una de las posibilidades de averiguar la difusión de la Biblia en el Perú, es acudir a los inventarios, testamentos, contratos de libreros, y también a los archivos y bibliotecas. Aquí van algunos ejemplos destacando solamente ejemplares aún existentes:

- Seminario de San Jerónimo de Arequipa:

textos bíblicos, selecciones o comentarios: Bertonio, Luis, Vida de Jesucristo, Juli 1612. Walton, Briano, Biblia Sacra Políglota con los textos originales hebreo, caldeo y griego y varias versiones, Londres 1657. (7 volúmenes).[3]

- Seminario Santo Toribio de Lima:

Comentarii origenis adamantiii in evangelium Matthaei; Hieronymo ab Oleastro, Commentaria in Pentatecuchum 1586; Juan Crisóstomo, Primus omnium operum divi, París 1556. Dentro de los 759 volúmenes del siglo XVII hay una sección dedicada a la Biblia junto con las secciones de: Clásicos, Derecho Canónico, Teología, Santos Padres e Historia de la Iglesia. Lo mismo sucede para todos los siglos.

- Biblioteca de los Padres Franciscanos Descalzos de Lima.

Comprende cerca de 300 volúmenes acerca de la Biblia. Seleccionamos algunos de los más interesantes: ABREU, Pedro de, Comentario del himno que compusieron los tres mancebos en el horno de babilonia, Cádiz 1610. AGELIO, Antonio, Commentarios in Psalmos; Paris, 1611 ALLOTTI, Guillermo, Thesaurus Bibliorum, Omnem Vtrivsoque Vitae Antidotum; Amberes; In Aedibus Petri Belleri; 1581 ALMONACIR, Jerónimo de, Commentaria In Canticum Canticorum; Alcala de Henares, 1588 ALVAREZ DE PAZ, Diego, De Vita Spirituali, 1607 ANTONIO DE LA MADRE DE DIOS, Commentaria In Proverbiorum; Lyon, 1698 ARIAS MONTANO, Benedicto, Commentaria in librum iudicum; Amberes; Editorial Plantiniana; 1592 AYGUANI, Miguel, Commentaria In Psalmos Davidicos; Paris, 1613 BAEZA, Diego de, Commentariorum Allegoricorum Moralium de Christo ; Lyon, 1648 BAEZA, Diego de, Commentariorum Moralium in Evangelicam Historiam; Lyon, 1636 BARTOLOCCIO, Julio, Bibliotheca Magna Rabbinica; Roma, 1683 BAUNARD, El Evangelio del Pobre ; Santiago; Sagrado Corazón de Jesús; 1942 BEVERLINCK, Lorenzo, Biblia Sacra variarum translationum; Amberes; Apud Joannem Keerbergium Biblia Sacra Vulgatae Editionis, Lugduni; Sumptibus Hared; 1620 BOLAÑOS, Juan de, In Sacram Esther Historiam Commentarius Litteralis, Hispali Extypographia; 1701 BOTTENS, Fulgencio, Commentaria in Omnes Epistolas B. Pauli Apostoli; Brujas; Ex Typographia FRANCISCI van HEURCK, 1703 BOUQUET, A.C.; Everyday Life in New Testament Times; London; B.T. Batsford Ltd; 1953 BOVER, José María, S.I., Los Cuatro Evangelios; Madrid; Autores Cristianos ; 1954 BUENAVENTURA, San, Expositiones in Testamentum Vetus. CACERES Y SOTOMAYOR, Antonio de; Paraphrasis de Los Psalmos de David; Lisboa, 1616 CACERES, Antonio de, Paraphrasis de los Psalmos de David; Lisboa; Pedro Crasbeeck; 1616 CALINO, Cesar, Trattenimiento istorico, e cronologico sulla serie dell'Antiguo Testamento; Venezia; Battifta Recurti; 1746 CALMET, Agustin, Commentarium Literale In Omnes ac Singulos tum Veteris cum Novi Testamenti; Vindelicorum, 1734 CAPPONI, Serafin, Commentarii In Psalterium Davidicum; Bononia, 1745 CAPPONI, Seraphini, Commentarii In Salterium Davidicum; Bononia, 1736 CARTUJANO, Dionisio el, Enarratio Evangeliorum; Paris; Apud Carolam Guillard; 1548 CASSIODORO, M. Aurelio, Opera Omnia; Colonia, 1637 CASTILLO Y ARTIGA, Diego, Commentarii Litterales In Exodum; Amberes, 1709 CEPOLLINO, Jacobo Felipo, Sacrum Chronicon Sive Arbor Genealogiae Patriarcharum; Roma, 1739 CLEMENTE VIII, Papa; Biblia Sacra,1609; CLEMENTE VIII, Papa; Biblia Sacra, Paris, 1731 CONCEPCION, Pedro Francisco de la, Polygraphia Sacra seu Elucidarium Biblicum, Sumptibus Philippi Martini; 1725 CORDERIUS, Baltazar; Job Elucidatus, Amberes, 1646 CORNELY, Rodolfo; Histórica et Crítica Introductio in Libros sacros, Paris, Sumptibus P. Lethielleux, Editoris CRISOSTOMO, Juan, San; Opera Omnia, Paris, Ex Officina Carolae Guillard; 1543 CUADROS, Diego de, Palestra Biblica Sive Enchiridion Neotericorum; Madrid, 1727 CUADROS, Diego de, Palestra Biblica sive Enchiridion Neotericorum; Madrid, 1725 DELGADO, Santiago, Clave Bíblica o Reglas y Observaciones ; Valencia ; Oliveres; 1821 DIEZ MACHO, Alejandro, La Sagrada Biblia más bella del Mundo (Con pinturas-Ed. Moderna); Buenos Aires; Codex, S.A. DRIOUX, ABAD, La Sainte Biblie ; Paris ; Berche et Tralin, Libraires; 1884 DRIOUX, L'abbe, Nouveau Cours D' Ecriture Sainte; Paris; Berche et tralin, Editeurs; 1880 DU-CLOT, ABAD, Vindicación de la Santa Biblia ; Barcelona ; Pablo Riera DUHAMEL, J.B., Biblia Sacra Vulgatae Editionis (Con grabados); Lovanii ; Cum Selectis Enseñanzas Bíblicas, Lima, Ministerio de Educación Pública ; 1958 ESCOBAR DE MENDOZA, Antonio; Augustissima Eucharistia; Valladolid, 1624 ESTEBAN, Roberto, Biblia Sacra Veteris ac Novi Textamenti, ; 1534 ESTELLA, Diego de, Enarrationum Evangeli Secundum Lucam; Salamanca, 1582 FERNANDEZ DE SANTA CRUZ, Manuel, Antologiae Sacrae Scripturae; Segobia, 1671 FERNANDEZ, Antonio, Commentarii In visiones veteris testamenti; Lyon, 1622 FERNANDEZ, Benedicto, Observationum Noralium In Genesim; Lyon, 1623 FERO, Juan, In Sacrosanctum Iesu Christi Evangelium secundum Matthaeum Commentariorum; Lugduni; Jacobi Iunta; 1562 FERO, Juan, Jobi Historiae Explicatio; Colonia, 1574 FLORES, Ildefonso de; Commentarius Litteralis in Libri Ecclesiastici; Colonia, 1735 FLORES, Ildefonso de, Inclyto Agone Martyrii; Colonia, 1735 FRASSEN, Claudio, Disquisitiones Biblicae in Universum Pentateuchum; Paris, 1705 FRASSEN, Claudio, Disquisitiones Biblicae; Luca, 1770 FUENTE, Juan de la, In Sacrosan Ctum Evangelium; Alcala, 1582 GENEBRARDO, Psalmi Davidis Calendario Hebreo Syro, Grae; Lugduni; Ex officina Ivntarum; 1692 GISLERIO, Miguel, Commentaria in canticum canticorum; Amberes, 1619 GISLERIO, Miguel, Commentarii in Jeremiam prophetam; Lyon, 1623 GLAIRE, J.B., Introducción Histórica y Crítica a la Sagrada Escritura; Madrid; José Felix Palacios; 1847 GOMA, Isidro; El Nuevo Salterio del Breviario Romano; Barcelona; Subirana; 1914 GONZALEZ, Miguel, Antología Hebraica con Vocabulario Comparado; Salamanca; Sorias 5; 1897 GRANADA, Luís de, Annotationes in Evangelia; Salamanca; Apud S. Stephanum Ordinis Praedicat; 1585 HARLEMII, Juán, Biblia Sacra (Con grabados); Lugduni, 1600 HAYE, Juan de la, Commentarii Literales & Conceptuales In Apocalypsim; Paris, 1644 HAYE, Juan de la, Commentarii Literales et Conceptuales In Exodum; Paris, 1639 HAYE, Juan de la, Commentarii Litterales & Conceptuales in Genefim; Lyon; Sumptibus Laurentii Durand; 1638 HERRERA, Alonso de, Questiones Evangélicas del Adviento y Santos; Lima, 1641 HOLZHAUSER, Bartolomé, Interpretacion del Apocalipsis; Serena; Imprenta de la Serena; 1860 HOORNAERT, G., A propósito del Evangelio; Santander; Sal Terrae; 1928 HUGO, Cardenal, Opera Omnia; Venecia, 1754 HUGO, Cardenal, Sacrorum Bibliorum Vulgatae Editionis; Venecia, 1768 HURTADO DE MENDOZA, Gregorio, Annotationum In Evangelia Totius Anni; Barcelona, 1638 IMBONATO, Carlos Jose, Bibliotheca Latino-Hebraica; Roma, 1694 JANSENIO, Cornelio, Commentariorum in suam concordian ac totam historiam evangelicam; Lyon, 1580 JANSENIO, Cornelio; Paraphrasis in psalmos, Lyon, 1568 JANSSENS, J.H.; Hermeneutica Sacra ; Matriti, Pupart Bibliopola; 1854 JIMENEZ ARIAS, Diego, Dictionario Ecclesiastico, 1597 KNECHT, F.J., Comentario Práctico de Historia Sagrada; Friburgo de Brisgovia; B. Herder; 1893 LAGO y GONZALEZ, Manuel, Manual de Estudios Bíblicos; Triburgo de Brisgovia; Pontificio; 1911 LALLEMANT, Jaime Felipe, Sentido Propio y Literal de los Salmos de David; Barcelona; Subirana; 1900 LAMY, Bernardo, Commentarius in Harmoniam sive concordiam Quatuor Evangelistarum; Paris; Joannes Anisson; 1699 LANCELLOTTI, Angelo, El Evangelio Hoy; Asís ; Porciuncula, 1761 LAPIDE, Cornelio, Commentaria in quatuor Prophetas Majores; Venecia; Ex Typographia Balleoniana; 1761 LAURETI, Jerónimo, Silva Allegoriarum Sacrae Scripturae; Colonia; Apud Hermannum Demen; 1701 LE BLANC, Tomás, Psalmorum Davidicorum; Colonia, 1744 LEZANA, Joan Baptistae de, Summa Quaestionum Regularium; Lyon, 1678 LIPOMANO, Luis, Catena in Exodum; Lyon, 1657 LORINI, Juan; Commentariorum in Deuteronomiun, Lyon; Sumpt. Iacobi Cardon; 1625 LORINI, Juan; Commentarirorum in Librum Numeri, Lyon; Sumpt. Iacobi Cardon; 1622 LOZANO, Chriftobal; Historia Sagrada, Madrid; Real; 1663 MALDONADO, Juan de, Commentarij in Prophetas; Maguncia, 1611 MALOU, Bautista; La Lectura de la Biblia en lengua vulgar, Barcelona; Pablo Riera; 1866 MARIANO, Juan; Scholia In Vetus et Novum Testamentum, Madrid; Luis Sanchez Tipografo; 1619 MARINI BRIXIANI, Marcos; Annotationes Literales in Psalmos, Bononia; Sancti Thomae Aquinatis; 1748 MARTINEZ, Martin; Libri Decem Hypotyposen ad Intelligendum Scripturas Divinas, Madrid, 1771 MEDINA, Miguel; Anotationes in ioannem, Alcala de Henares, 1578 MENDOZA, Francisco de; Commentarij In Primum Librum Regum, Lisboa, 1620 MERZ, Felipe Paulo; Thesaurus Biblicus, Venecia, 1737 MOIGNO, F.; Les Livres Saints et La Science Leur Accord Parfait, Paris; René Haton; 1884 MONTERDE, Jerónimo; Opera Theologica Expositiva Syllogistica in Exod, Levitic numer et deuteronomium,1700 MONTERDE, Jerónimo, Opera Theologica Expositiva Syllogistica in Genesim, ; 1648 MORINI, Juan; Exercitationes Biblicae, Paris, 1660 MURCIA, Leandro de, Esther; Madrid; Ildephonsi á Paredes NACAR, E. - COLUNGA, A.; Sagrada Bíblia; Madrid, BAC, 1968 NATAL, Alejandro; Commentarius Litteralis et Moralis Inomnes Epistolas, Paris, 1768 NAVARRO, Manuel; Historia Scholastica, Madrid, 1699 NOUICAMPIANO, Alberto; Scopus Biblicus Veteris et Novi Annotationibus, 1572 NOVARINI, Aloysii; Agnus Eucharisticus, Lyon, 1638 NUÑEZ DE ANDRADA, Andres; Vergel de la Escriptura Divina, Cordova, 1600 OTTO, Jacobo; Tractatus Rationalis De Testamento Valido Vel Invalido, 1680 PABLO APOSTOL, SAN; In epistolam B. Pauli apostoli ad philippenses, Lyon, 1632 PACIUCHELLI, Angel; Lectiones Morales In Ionam Prophetam; Amberes, 1680 PALACIOS, Paulo de; Enarrationum In Evangelium fecundum mattheaum, Salamanca, 1571 PALANTERIO, Juan Pablo; In Omnes Psalmos Davidicos, Brixia, 1600 PEDRO JOSE, Obispo; Biblia Sacra Vulgatae Editionis, Amberes, 1715 PEREZ DE PRADO, Francisco; Index Librorum Prohibitorum Ac Expurgandorum, Madrid, 1747 PEREZ, Santiago ; Un Seudonimo Bíblico, Lima; Centro; 1916 PETITE, Anselmo; Los Santos Evangelios traducidos al Castellano con notas sacadas de los SS. Padres y Expositores Sagrados,Madrid; Imprenta Real; 1787 PIEDRA SANTA, Silvestre, Sacrae Bibliorum Metaphorae; Colonia, 1631 PIÑA, Juan de; Commentariorum in Ecclesiasticum, Lyon, 1637 PINEDA, Juan de ; In Ecclesiasten Commentariorum Liber Unus, Sevilla, 1619 PINEDA, Juan de; De Rebus Salomonis Regis, Lyon, 1609 PINTO, Héctor; Commentarij in Danielem, Coinbra, 1582 PINTO, Hector; In Esaiam Prophetam Commentaria, Lyon; Apud Theobaldum Paganum; 1567 PONTE, Luis de; Expositio Moralis In Canticum Canticorum, Paris, 1622 PUEBLA; Nuevo Testamento, Madrid; Paulinas; 1982 QUENTIN, Henricus; Biblia Sacra Iuxta Latinam Vulgatam Versionem ad Codicum Fidem, Roma; Typis Polyglottis Vaticanis; 1926 RASPONI, Bartolomé, Veterum Patrum Latinorum Opuscula; Bononia; Nunquam Antehac ; 1751 REINA, Casiodoro de, La Santa Biblia Antiguo y Nuevo Testamento; New York; Sociedades Bíblicas Unidas; 1954 RIBERA, Francisco de, Prophetarum Commentarij, Salamanca, 1587 RIO, Martin del; In Canticum Canticorum Salomonis, Lugduni; Symptibus Voratti Cardon; 1603 ROCHA, Diego Andrés; Brevis Paraphrasis Apocalypsis S. Ioannis Apost. Et Evangelistae, Lima; Ivliani Santos de Saldaña; 1653 RUPERTO, Abad, Opera Quot Quot Hactenus Haberi Potuerunt; Venecia, 1748 SANCHEZ, Gaspar, Canticum in Canticorum Commentarij; Lyon, 1616 SANTA MARIA, Pablo de, Scrutinium Scripturarum; Burgos, 1591 SARMIENTO Y VALLADARES, Diego, Novissimus Librorum Prohibitorum et Expurgandorum Index; Madrid, 1707 SAURI, Marcelino; Tractatus Evangelici, Cordoba, 1723 SCIO de SAN MIGUEL, Felipe; La Sagrada Biblia, Barcelona; Pons y Cia; 1845 SIENA, Pedro de; Bibliotheca Sancta, Paris, 1610 SILVEIRA, Juan de; Commentaria In Apocalypsim, 1666 SILVEIRA, Juan de; Commentariorum In Textum Evangelicum, Amberes, 1665 SILVEIRA, Juan de; Opuscula Varia, Lyon, 1675 SIXTO V, Papa; Biblia Sacra Vulgatae Editionis, Amberes, 1664 SIXTO V, PAPA; Biblia Sacra; Amberes, Ex Officina Plantiniana; 1614 SOLIS, Rodrigo de, El arte dada del mismo Dios a Abraham; Medina del Campo, 1584 SOTO, Domingo, In Epistolam diui Pauli ad Romanos; Salamanca, 1551 TIRINI, Santiago, Commentarius in Vetus Et Novum Testamentum; Amberes, 1632 TIRINO, Santiago Jacobo, Commentariorum In Sacram Scripturam; Venecia, 1747 TITELMANO, Francisco, Commentarii in Ecclesiastes; París, 1549 TORRES AMAT, Félix, La Sagrada Biblia; Buenos Aires; Paulinas; 1946 TOSTADO, Alonso, Commentaria in Biblia; Venecia, 1728 UBALDI; Introductto in Sacram Scripturam, Roma; Ex Typographia poliglotta; 1891

Se conserva un inventario de los Libros del Archivo del Pueblo de Laguna, en la Amazonia, del que da cuenta Manuel J. Uriarte en su «Diario de un misionero de Maynas»,[4]en el que se constata que existen 480 libros, de los cuales son 7 biblias, 4 concordancias y varios comentarios bíblicos a las epístolas de San Pablo y del Cantar de los Cantares.

- Colección Vargas Ugarte, en la Universidad Ruiz Montoya.

Existe una obra curiosa titulada Espíritu de la Biblia y Moral Universal sacada del Antiguo y Nuevo Testamento escrita en toscano por el Abad Martini con las citas al pie traducida en castellano por un clérigo regular de la Congregación de San Cayetano. Reimpresa en Lima, en la Casa de Ejercicios de Santa Rosa para el uso de las Escuelas de la Sociedad Filantrópica, 1831. Fue recomendada el 17 de marzo de 1778 a Pío VI. “Como no todos los fieles pueden dedicarse al estudio seguido y reflexivo de la Sagrada Escritura, aun en lengua vulgar, ni la mayor parte del pueblo cristiano se halla en estado de adquirir la Biblia, no he encontrado un medio más acomodado a este fin que el de reducir a pocas páginas todo lo que enseña el Espíritu Santo en el Antiguo y Nuevo Testamento respecto al conocimiento de la esencia y atributos de Dios a lo que le debemos como Señor y Criador nuestro y a las obligaciones del hombre para con sus prójimos y para consigo mismo” .


- Instituto Riva Agüero:

Biblia sacra vulgata, Madrid, Typis Joseph de Urrutia, 1790, 2t, 671 pp. Scio de San Miguel, Felipe, La Biblia vulgata latina traducida en español, Valencia, Oficina de Joseph y Thomás de Orga. Bernardo Lamy, Introducción a la Sagrada Escritura o aparato para entender con mayor facilidad y claridad la Sagrada Biblia en lengua vulgar, Madrid. Imprenta de Don Benito Cano, 1795.

- Biblioteca Nacional del Perú:

Se encuentra la obra de George E. Willen Algunas bibliotecas privadas de Lima a través de los inventarios de bienes 1800-1821, Facultad de Letras de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos de Lima, 1956. De 33 inventarios aparece la Biblia Sagrada en 18 títulos diferentes y 62 tomos. De igual modo aparece:

“Evangelio meditado”, 5 ejemplares.

Y Juan Antonio Pellicer y Pilares, Ensayo de una biblioteca de traductores españoles donde se da noticia de las traducciones que hay en castellano de la Sagrada Escritura, santos padres, filósofos, historiadores, médicos, oradores, poetas, así griegos como latinos; y de otros autores que han florecido antes de la invención de la imprenta. Preceden varias noticias literarias para las vidas de otros escritores españoles, Madrid, Antonio de Sancha, 1778., 206 pp. Johannis de Colonia, Biblia Latina, Venetiis, Nicoleo Ienson, 1481, 930 pp. Martín Antonio del Río (1551-1608), Adagialium sacrorum veteris et Novi Testamenti. Pars II, Collectore ac interprete Martinio del Rio Autuerpiensi, SI, sacerdote, cum iudicibus necesario, Lugduni, Horatii Cardón 1613. Andrés Núñez de Andrade, Primera parte del vergel de la Escriptura divina, compuesto por el P. Fray Antonio de A...Compuesto por el orden alfabeto y lugares. Juan de Palafox y Mendoza., Historia real sagrada, luz de príncipes y súbditos 3ª impr. 1660. Diego de Avendaño, Salmo 44; Azamora y Ramírez, Manuel, El salmo miserere puesto en devotas décimas y dedicado a Cristo crucificado por el obispo de Buenos Aires, 1797. Olavide, Pablo de, Exposición del salmo miserere Imprenta de J. Masías, 1847. Salterio español o versión parafrástica de los salmos de David de los cánticos de Moisés, de otros cánticos y algunas oraciones de la Iglesia en verso castellano, a fin de que se puedan cantar. Para uso de los que no saben latín, Lima, Casa de los Niños Expósitos, 1803, 2 t. Prieto, Melchor, Psalmodia Eucharistica, Madrid, Luis Sánchez, 1622. Valdés, José Manuel, Salterio peruano o paráfrasis de los 150 salmos de David para instrucción y piadoso ejercicio de todos los fieles y principales de los peruanos, compuesto por el P...., Lima, Imprenta de J. Masías, 1833, 467 pp. Scio de San Miguel, Felipe La Biblia vulgata latina, Valencia, Oficina de José y Tomás de Orga, 1791-93. Casiodoro de Reina, El Testamento Nuevo de Nuestro Señor Jesucristo, Londres, 1596, Casa de Ricardo del Campo. Ormaza, José de (1617-1676), Grano del Evangelio en la tierra virgen Cristo seminario de toda enseñanza, limitada por haberla puesto en estas pajas..., Madrid, Herederos de Pablo de Val, 1667. Villarroel, Gaspar de (1587-1665), Primera parte de los comentarios, dificultades y discursos literales, morales y místicos; sobre los Evangelios de los domingos del Adviento y de los de todo el año, Madrid, Domingo García Mons, 1661. Ávila, Francisco de (1573-1647), Tratado de los Evangelios que Nuestra Madre la Iglesia propone en todo el año desde la primera dominica de Adviento, hasta la última misa de difuntos, santos de España y añadidos en el nuevo rezado. Explícase el Evangelio y se pone un sermón en cada uno en las lenguas castellana y general de las indias deste reyno del Perú y en ellos donde da lugar la materia se refutan los errores de la gentilidad de dichos indios, 2 t (Texto a dos columnas en español y quechua). En la clásica obra de José Toribio Medina, La imprenta de Lima se incluye la de Alonso de Herrera, Cuestiones evangélicas del Adviento y santas en que se declaran las dificultades de los Evangelios que en contraposición de la Sagrada Escritura se pueden proponer con las verdaderas exposiciones de las glosas y sagrados doctores, Lima 1641. Chile devolvió a Perú 3,788 joyas literarias entre las que se encuentra la edición políglota Complutense de la Biblia, financiada por el Cardenal Ximénez de Cisneros, y que estuvo presente en Lima durante todo el Virreinato.


NOTAS

  1. E. MOROTE BEST nos ofrece varios ejemplos en Aldeas sumergidas (Cultural popular y sociedad en Los Andes), Centro de estudios rurales andinos Bartolomé de las Casas, Cusco, 1988.
  2. Gén. 19
  3. Destacada, por su rareza y singularidad. Su autor, de la Universidad de Oxford, nos ofrece 5.000 luminosas páginas basadas en el cotejo de las fuentes originales, hebreo, caldeo, griego, las versiones samaritana, griega de los setenta, caldea, siríaca, árabe, etíope, persa y latina vulgata.
  4. Monumenta Amazónica, Iquitos 1986, pp. 78-80

BIBLIOGRAFÍA

BENITO, J.A. “La Biblia en Perú. Apuntes para el estudio de su difusión”, Studium Veritatis, Universidad Católica "Sedes Sapientiae", Lima, 2008 BENITO, J.A. “La Biblia en Perú. Apuntes para el estudio de su difusión”, Studium Veritatis, Universidad Católica "Sedes Sapientiae", Lima, 2008

GUIVOBICH, P., “Libros para ser vendidos en el virreinato del Perú”, BIRA 13, Lima, 1984

KLAIBER, J, “Religión y justicia en Túpac Amaru”, Revista Allpanchis, Cusco 1982, Vol. XVI, n° 19, 173-186 MITCHELL, W. La Biblia en la Historia del Perú Sociedad Bíblica Peruana, Lima 2008.


JOSÉ ANTONIO BENITO RODRIGUEZ